Dit artikel is een vervolg op Wat is landschap?, waarin ik inga op de vraag wat landschap eigenlijk is en waarom we er foto's van maken.
Bladerend door fototijdschriften of surfend door allerlei fotosites krijg je het idee dat landschapsfotografie vooral bestaat uit het vastleggen van het perfecte moment. Prachtig licht, speciale kleuren en gepresenteerd in een uitgekiende compositie.
Lang heb ik geprobeerd om al die fraaie beelden te evenaren - en nog steeds klopt mijn hart sneller als de ochtend zich aankondigt in allerlei kleuren, of als de avondzon door de voortrazende wolken breekt. Maar volgens mij zijn er meer benaderingen van het landschap mogelijk. [ 1 ]
Immers, de meeste tijd van de dag ziet het landschap er heel anders uit. Minder mooi wellicht, maar wel echter, meer zichzelf - al die landschappen bij zonsondergang gaan tenslotte wat op elkaar lijken.
Wat ik me afvraag, is hoe je het landschap meer als persoonlijkheid kan benaderen. Meer als plaats waar planten en dieren hun plek hebben, mensen een bestaan hebben opgebouwd. En niet alleen als visueel spektakel.
In dit artikel zet ik een aantal gedachten op een rij over deze thematiek.
LET WEL: ik wil absoluut niet de ene benadering als beter neerzetten dan een andere. Wel ben ik op zoek naar wat de mogelijke benaderingen zijn: wat zijn je intenties als fotograaf, wat voor effect heeft het beeld op de kijker, welke middelen staan de fotograaf ter beschikking om zijn benadering te ondersteunen?
Een vergelijking met portretten kan duidelijk maken wat ik bedoel. Want de portretfotografie kent van ouds een scala aan benaderingen, die variëren van glamour tot documentaire beelden.
De laatste worden gemaakt zonder iets te veranderen aan het onderwerp - het gaat erom het karakteristieke en eigene te laten zien in zijn alledaagsheid. Er is veel aandacht voor de omgeving van de geportretteerde, omdat die ook iets over de persoon in kwestie vertelt.
Voor de eerste soort wordt er gebruik gemaakt van make-up en hairstyling, van een passende outfit en van een geraffineerde verlichting. Het gaat niet zozeer om een afbeelding van die persoon, alswel om een verbeelding van ideeën als 'jeugdig', 'sexy' of 'oud en wijs'.
Zo kun je ook voor landschap een zelfde spectrum aan benaderingen onderscheiden. De hierboven geschetste foto's van landschappen in prachtig licht hebben wel wat van glamour. Weliswaar heeft de fotograaf de verlichting niet in eigen hand, om over make-up en kleding maar te zwijgen.
Maar hij kan wel degelijk het moment kiezen waarop hij de foto maakt en zijn compositie zo bepalen dat bepaalde kanten van het landschap benadrukt worden - of juist aan het zicht onttrokken.
Onbesproken laat ik hier nog de mogelijkheid om de beelden later al dan niet digitaal te veranderen.
Anderzijds kan je als fotograaf ook kiezen voor een documentaire benadering. Je wilt het landschap in beeld brengen 'zoals het is' - of zoals het als achtergrond fungeert voor mens, dier en plant. Je kunt dit bijvoorbeeld doen uit geologische, biologische of sociologische belangstelling - of als artistieke of religieuze pelgrimage.
Dit wil nog niet zeggen dat je dan niet let op compositie, kleur of licht. Immers, ook een fotojournalist zal het nieuws zo pakkend mogelijk in beeld willen brengen en de aandacht leggen bij het karakteristieke van zijn onderwerp. Het visuele spektakel zal alleen niet gauw het eigenlijke onderwerp worden - tenzij je je werpt op de wonder wereld van meteorologische verschijnselen of iets dergelijks.
Het is niet voor niets dat brochures voor toeristen bol staan van landschappen bij zonsondergang of stranden met palmbomen. En natuurlijk dat gezellige pleintje, waar je zoveel leuke restaurantjes hebt. Nieuwbouwwijken of gewoon boerenland komen niet in aanmerking.
Illustraties in een atlas of sociologieboek tonen een ander beeld. Natuurverschijnselen, woon- en werk omstandigheden worden benadrukt - schoonheid is geen overweging.
Een belangrijk verschil tussen beide soorten foto's is gelegen in de intentie van de fotograaf, in het doel waarmee ze gemaakt zijn. Het laatstgenoemde soort foto's wil het betreffende land in beeld brengen zoals het is. Het eerste soort wil toeristen overhalen om juist díe bestemming te kiezen. Het gaat er niet zozeer om hoe het land eruit ziet, maar hoe de toerist het zou willen zien.
Nu is dat laatste overigens nogal divers. Een wandelaar valt voor andere beelden dan een strandminnaar en een wijnkenner vindt beelden van een wijngaard al snel mooier dan een fanatiek wintersporter.
Zo heeft de foto van hiernaast voor mij een duidelijk glamourachtige waarde. Ik zou namelijk best in zo'n cottage willen wonen. Maar ik ken genoeg mensen in mijn omgeving die alleen maar verbijsterd kunnen mompelen 'je zal er maar moeten wonen'.
En inderdaad - ik heb weer niks met een gezellig Spaans strand. Je zal er maar op vakantie heen moeten...
Kort gezegd komt het op het volgende neer. Je kunt als fotograaf het landschap afbeelden als leefomgeving - van mensen, maar ook van dieren en planten. Of je kunt het gebruiken als verbeelding van bepaalde ideeën en gevoelens, zoals 'rust', 'wijdsheid', 'romantiek' etc. Het landschap is dan afgebeeld om gevoelens op te roepen en te verbeelden wat in ons zelf leeft.
Oftewel: afbeelding tegenover verbeelding.
Een en ander hangt samen met de vraag of je landschap ziet als iets dat tegenover de menselijke cultuur staat - het landschap als plaats om de stad te ontvluchten - en waarin het landschap symbool staat voor de dingen die je zelf mist.
Of je ziet het als een landschap waar de mens zich een plaats in de oorspronkelijke natuur heeft gemaakt. Een landschap met een eigen karakter, dat voor andere mensen dan jij een eigen omgeving is.
Zie voor deze kwestie ook het artikel Wat is landschap?.
De linkerfoto is van een eilandje voor de Schotse westkust tijdens een stormachtige avond. De atmosfeer roept een beeld op van eenzaamheid, woeste natuur, een contemplatief leven - iets voor monikken die een afgezonderde plaats zochten.
De rechterfoto daarentegen is een tamelijk rechtuit-rechtaan beeld van het haventje van een Schotse croftersnederzetting. De foto beschrijft vooral hoe het er daar uitziet. Ik heb wel geprobeerd een aangename compositie te vinden, maar de foto is toch vooral beschrijvend.
Met andere woorden: de aandacht wordt bij het tweede beeld vooral bepaald bij 'dat haventje, daar'; het eerste bepaald de kijker vooral bij zijn eigen houdig tegenover woeste natuur en eenzaamheid.
Een reden om de glamour-benadering af te wijzen, zou kunnen zijn dat je als fotograaf met die benadering manipuleert. Probeer je namelijk niet iets te schetsen wat er niet is? Is deze werkwijze wel eerlijk tegenover de kijker?
Eigenlijk is dit net zo'n vraag als of een romanschrijver wel eerlijk is door fictie te schrijven. Immers, hij suggereert een werkelijkheid die er niet in werkelijkheid is en vergroot bepaalde menselijke eigenschappen, terwijl andere facetten in het geheel niet genoemd worden.
Het verschil met fotografie is waarschijnlijk dat een lezer weet dat het om fictie gaat en dat hij zijn waarneming daarop aanpast. Hij gaat de werkelijkheid van de roman niet als de werkelijke werkelijkheid zien. Daarom voelt hij zich niet bedrogen.
Bij foto's schijnen mensen zich echter minder bewust te zijn van het verschil tussen beeld en werkelijkheid. Het camera-objectief lijkt heel objectief te registreren en het beeld geeft de kijker het gevoel het zelf gezien te hebben. Dat kan dus lelijk tegenvallen als je werkelijk in het hotel van de toeristenbrochure terechtkomt...
Maar is documentair werken wel objectief? Waarschijnlijk suggeren niet-spectaculaire foto's nog sterker dat ze de werkelijkheid objectief weergeven.
Maar ook de documentaire fotograaf heeft gekozen welke onderwerpen hij in beeld brengt, en met welke fotografische middelen. Een telelens-opname kan een woonwijk en een industrie dichterbij elkaar laten lijken dan in werkelijkheid - of een groothoek-opname kan de foto bij de makelaar juist flateren.
De kijker moet dus nooit zijn kritisch vermogen opgeven. Hij zal zich bewust moeten zijn van de manipulatieve mogelijkheden van beelden. Dan zal hij een beeld juister interpreteren. Zo'n kijker begrijpt ook wel dat de zon niet de hele dag ondergaat...
Sowieso komt een groot deel van de manipulatie tot stand door de kijker zelf. Niet alleen de fotograaf schotelt een bepaald beeld voor - de kijker interpreteert dat beeld ook in zijn eigen kader. Dat zorgt ervoor dat hij dat volle pleintje ziet als gezellig - of juist als een plek om te mijden.
Oftewel: een fotograaf bepaalt weliswaar wat een kijker te zien krijgt - maar niet hoe deze het beeld ziet.
En moet glamour nu als oneerlijk worden bestreden? Wat mij betreft niet. De vraag is niet zozeer een ethische, alswel een esthetische. Is namelijk deze benadering artistiek per se te verkiezen boven een documentaire?
Documentaire landschapsfotografie is - anders dan een glamour benadering - informerend en verhalend. Veelal zullen de foto's dan ook in series worden gepresenteerd, om de verschillende aspecten van het onderwerp in beeld te krijgen.
Dat vergt al tijdens het fotograferen een andere houding van de fotograaf. Hij let niet alleen op wat visueel aantrekkelijk is, maar ook hoe hij dat, wat hij wil vertellen, in een beeldverhaal om kan zetten.
Meer dan bij een schitterende opname van een bijzonder landschap, zullen documentaire beelden leiden tot reflectie bij de kijker. In plaats van 'oh' en 'ah' als reactie, zal hij zich het beeld vergelijken met zijn eigen omgeving. Hij zal zich proberen te verplaatsen in de bewoners van het landschap.
Dit is ook de reden waarom landschappen met een menselijk element me meer liggen. Ik zie weliswaar het schitterende van een puur natuur landschap, maar een 'menselijk landschap' laat me meer nadenken over mijn eigen leven en wereld.
Met andere woorden: ik houd van landschap fotografie als een manier van reflectie en daarom moet een landschap op zijn minst wat punten van overeenkomsten hebben met mijn eigen omgeving.
Overigens kan deze benadering de kijker erin oefenen om in het normale het bijzondere te zien. Schoonheid is namelijk niet alleen gelegen in het pittoreske of verbazingwekkende. Wie wil kan het overal vinden.
[ Zie ook persoonlijk over deze thematiek. ]
Maar is deze documentaire benadering dan niet teveel gericht op educatie en informatie om kunstzinnig te kunnen zijn? Volgens mij niet: het is inderdaad geen l'art pour l'art, maar dat betekent nog niet dat het dus geen art is!
Het is net zoals in de literatuur: er zijn romans, er zijn gedichten er zijn reisverhalen - verschillende genres, maar daarmee niet meer of minder literair.
Om een landschap een echte glamour-look te geven, staan de fotograaf verschillende hulpmiddelen ter beschikking. Om te beginnen zijn dat de sterk verzadigde films, zoals Velvia (ook bekend als Disneychrome). Deze geven het landschap kleur, ook als de natuur dat zelf wat af laat weten.
Verder kan met groothoeklenzen (zie ook mijn artikel: lenzen in perspectief) een enorme wijdsheid gesuggereerd worden. Niet alleen hotelkamers, ook landschappen kunnen zo eindeloos groot worden gemaakt. Telelenzen kunnen juist gebruikt worden om nabijheid en intimiteit aan te geven.
Maar het belangrijkste wapen van de fotograaf is het licht: hij zal vaak de vroege ochtend of de late avond kiezen voor zijn werk. Hij weet dat het licht rond het middaguur hard is en dat een egaal grijze hemel geen spannend landschap oplevert.
Tevens zal hij de camera steeds zo plaatsen dat die weg onzichtbaar blijft, terwijl dat lieve huisje natuurlijk wel op de foto mag.
De documentair werkende fotograaf kan met minder toe. Hij zal eerder kiezen voor een neutrale film, overmatig groothoek en tele vermijden en met allerlei soorten licht werken. Vooral niet teveel extremen dus.
Bovendien zal hij andere keuzes maken bij de compositie. Zolang de elementen onderling verbonden blijven, kan een weg of zelfs een rij electriciteitsmasten onderdeel uitmaken van de foto.
Tot slot zal een documentaire bijna altijd meer dan één foto bevatten. De fotograaf werkt dus aan een serie foto's die met elkaar het verhaal vertellen, pardon: de werkelijkheid weergeven.
Ik begon dit artikel met de observatie dat de hoofdmoot aan landschapsfoto's een bepaalde glamour-uitstraling hebben. (Hier ga ik even voorbij aan de foto's van wetenschappers, ambtenaren etc.)
Ook ikzelf maak dat soort opnames graag, maar de meeste dia's vallen eerder in de categorie documentair: de film waarmee ik werk is niet al te verzadigd (provia 100), ik gebruik geen ultra-groothoeken en weinig lange tele's. Verder maak ik altijd fotoseries.
Onderwerp van mijn documentaires zijn vooral de ruige gebieden van Schotland, Ierland en - voorzover je ze zo mag noemen - die van Nederland. Deze keus weerspiegelt overigens nadrukkelijk mijn persoonlijke voorkeur. Ik voel me aangetrokken tot dat soort landschappen en zou er graag willen leven. Weinig objectief dus.
Je zou dus kunnen zeggen dat mijn documentaires in hun geheel een ideaal verbeelden van leven in harmonie met de natuur, ver van de stedelijke grijsheid. En waarom niet? Als fotograaf heb ik alle vrijheid om subjectief te zijn!
Anderzijds ga ik niet zover als andere fotografen, die net doen alsof bijvoorbeeld Schotland onbewoond is - één brok oorspronkelijke natuur. Ik ben me er terdege van bewust dat dat niet het geval is (zie ook mijn artikel: achtergronden bij de Schotse en Ierse landschappen).
Met mijn foto's probeer ik het leven van de mensen daar in beeld te brengen, hun verwevenheid met het landschap.
En tot slot: ik heb eigenlijk niets tegen wat glamour. We hoeven tenslotte niet de hele wereld te ontmythologiseren. Het is mooi als landschappen hun eigen magie kunnen hebben.
Glamour en documentaire zijn dus geen ultieme tegenstelling, maar verschillende mogelijkheden van de mens om de wereld in kaart te brengen. En niet alleen de grote wereld buiten hemzelf, maar die van zijn eigen innerlijk!
1: Ik laat hier de meer abstracte benadering nog buiten beschouwing, waarbij het vooral gaat om vorm en kleur. terug naar de tekst
Dit artikel is geschreven door Wim van Velzen, © 2003.
Op- en aanmerkingen zijn welkom!Ik ben nog op zoek naar wat beschouwelijk materiaal over de mogelijkheden van zwart-wit in dit geheel. Omdat ik er zelf niet mee werk, heb ik er ook geen uitspraken over willen doen.
Aarzel dus niet om mij wat gedachten toe te sturen; ik zal ze onder naamvermelding meenemen!Deze en nog veel meer foto's zijn opgenomen in de verschillende portfolio's!
Het is ook mogelijk vergrotingen van deze foto's te bestellen of ze editoraal of commercieel te gebruiken.