Landschap is een geliefd onderwerp voor veel fotografen. Ook bij niet-fotografen gaat de camera mee op wandelingen en zeker op vakantie. Het landschap is vaak mooi, het laat zich betrekkelijk eenvoudig benaderen en het ondergaat boeiende veranderingen met de loop van de dag en van het jaar.
Maar wat is nu eigenlijk 'landschap'? En waarom maken mensen er foto's van en hangen ze die vervolgens aan de muur?
Vragen waar dit artikel in het kort antwoord op wil geven.
Let wel: alle opmerkingen over 'cultuur', 'waarom mensen foto's maken' etc. zijn grove generalisaties. Onvermijdbaar gezien het karakter van deze inleiding, maar ze blijven grof.
Landschap [ 1 ] zou je als volgt kunnen omschrijven: een geheel van geologische, biologische en cultuurhistorische elementen die met elkaar in een gegeven gebied een geheel vormen en in één keer zichtbaar zijn. Met andere woorden: een gebied, rondom afgesloten door de horizon. [ 2 ]
Deze definitie geeft aan dat landschap - in tegenstelling tot bijvoorbeeld biotoop of provincie - een visueel begrip is. Het is visueel waargenomen ruimte. [ 3 ]
Tevens is het niet beperkt tot het natuurlijke, tot de leefomgeving van plant en dier. Menselijke activiteiten en de gevolgen daarvan maken nadrukkelijk deel uit van (veel) landschappen.
De vraag is daarbij of de stad ook landschap kan zijn. Gezien de hierboven gegeven definitie wel, in het dagelijks taalgebruik echter niet zo snel. Dat heeft mijns inziens ook te maken met het ontbreken van een eigenlijke horizon in bebouwd gebied - daar staan immers steeds gebouwen voor.
Omdat in de fotografie landschap en straatfotografie gescheiden genres zijn, laat ik verder in dit verhaal de stad buiten beschouwing.
Zoals gezegd: landschap is een visueel begrip. Dit voegt onmiddellijk aan de ruimte de dimensie van de tijd toe. Je kunt immers alleen maar waarnemen op een gegeven moment. (Vergelijk dit met 'provincie' - dat gaat alleen om ruimte en om een staatsrechterlijk begrip, niet om tijd.)
Dit heeft tot gevolg dat een landschap per definitie gepaard gaat met een bepaalde weerssituatie. Het landschap is nooit los van het weer op dat moment. Het landschap kent altijd een seizoen: het is winter, lente, zomer of herfst.
Dit betekent dat een landschap nooit los verkrijgbaar is van het weer en van de tijd van de dag. Met andere woorden: van dat specifieke licht op dat moment.
En ook het seizoen speelt een belangrijke rol. Denk aan het aanwezige kleurenpalet, de stand van de zon, de activiteiten van de bewoners van het landschap.
In de kunst is de aandacht voor het landschap nogal wisselend geweest. In sommige periodes, zoals de Renaissance en de Hollandse Gouden Eeuw, waren veel schilders bezig met het landschap, terwijl het bijvoorbeeld daarvoor in de Gothiek het geen rol als zelfstandig genre gespeeld heeft. Na een periode van Classicisme staat In de Romantiek het landschap weer in het midden van de belangstelling, in de 20ste eeuw is dat weer een stuk minder.
Daar komt nog bij dat het soort aandacht verschilt. De Romantiek hield zich om heel andere redenen bezig met landschap dan de Hollandse schilders uit de 17de eeuw.
De manier waarop het landschap een rol speelt, en juist ook wanneer het geen rol speelt, heeft te maken met hoe een cultuur het landschap beleeft. Ziet zij bijvoorbeeld het natuurlijke als tegenpool van de cultuur - of als noodzakelijk tegenwicht? Of is zij zich eigenlijk helemaal niet zo bewust van het landschap?
Onderstaande schets is noodzakelijkerwijs wel heel summier, maar het is ook voor fotografen van belang zich van de ontwikkelingsgang van het genre bewust te zijn.
In zijn algemeenheid kun je zeggen dat de mens zijn omgeving zich eigen wil maken. Als jager-verzamelaar had hij daarbij nog niet veel invloed op zijn omgeving, maar was zelf wel zeer afhankelijk ervan. Dat eerste verandert zodra hij zich toelegt op de landbouw en veeteelt. Hij leeft niet slechts in het landschap maar vormt het ook. De natuur is daarbij bondgenoot en grote vijand tegelijk - hij bleef immers afhankelijk van de vruchtbaarheid van het land, van regen en zonneschijn.
Juist vanaf de tijd dat de mensen zich in steden vestigen en zich zo in wonen en werken verwijderen van het landschap, begint men zich bewust te worden van het landschap. De mens maakt er immers niet meer automatisch deel van uit en kan het voor eerst als zodanig in ogenschouw nemen. Vanaf de Renaissance neemt het landschap dan ook een eigen plaats in in de kunst.
De manieren waarop het landschap gezien wordt, lopen nogal wat uiteen. Enerzijds is er belangstelling vanuit de wetenschappelijke mens, die nieuwe werelden wil ontdekken en in kaart brengen. Anderzijds is er ook de reiziger (en zijn gedemocratiseerde opvolger, de toerist) die op zoek is naar rust, schoonheid en verbazing.
De waardering van de natuur en het landschap varieert van de mogelijkheid van explotatie tot ontsnappingsoord voor zielen die stad met zijn drukte en snelle veranderingen ontvluchten.
Ook in de fotografie is dit scala aan benaderingen zichtbaar. De fotografie brengt de wereld in kaart, publiceert als het ware het landschap en maakt het voor iedereen toegankelijk.
Tegelijkertijd hebben fotografen gewerkt aan de mystificatie van het vreemde landschap. Alhoewel (of juist doordat) fotografie objectief lijkt, heeft zij een grote suggestieve kracht. Het biedt met beelden van paradijselijke stranden tot het woest hooggebergte mensen een tegenwicht voor de grauwheid waarin velen voelen te leven.
En dat brengt ons bij de paradox van de landschapsfotografie. In al haar realisme en gedetailleerdheid brengt zij de wereld in kaart èn biedt zij een ontsnappingsplaats voor hen die hun wereld juist willen ontvluchten.
Een ding hebben beide kanten van de medaille in ieder geval gemeenschappelijk. De 'moderne mens' is niet meer onmiddellijk verbonden met het landschap waarin hij leeft. Hij woont en werkt immers in de stad. Hij is zich daarentegen juist des te meer bewust van het landschap - en zich bewust van de ontelbare hoeveelheid landschappen op de wereld, mooi en lelijk, huiveringwekkend en rustgevend. Landschappen bovendien die allemaal door hem bezocht zouden kunnen worden.
Mensen hebben altijd al sommige landschappen aantrekkelijker gevonden dan andere. In agrarische samenlevingen speelt daarbij de vruchtbaarheid natuurlijk een grote rol.
Woeste natuur kon pas gewaardeerd gaan worden toen die geen bedreiging meer voor de mens vormde. Daarom duurde het tot de Romantiek voordat mensen bijvoorbeeld voor hun eigen plezier bergen gingen beklimmen en tot in de twintigste eeuw voordat men de bijzondere schoonheid van moerasgebieden kon ervaren.
Tegenwoordig zijn vooral die landschappen geliefd die het tegendeel bieden van de eigen stedelijke omgeving: uitgestrekte woestheid en zo min mogelijk dat herinnert aan de moderne cultuur.
Daarbij hebben sommige plekken iets magisch, iets dat bijna alle mensen intrigeert. Te denken valt aan watervallen of bijzondere rotsformaties. Aan eilandjes en de kust, met zijn branding en eb en vloed. Aan plekken die rechtstreeks in verbinding staan met de generaties voor ons, zoals kastelen en hunnebedden.
Opvallend aan al die magische plaatsen is hun grenskarakter. Grens tussen land en zee, tussen nu en vroeger, tussen natuur en cultuur. En niet alleen de plaats speelt een rol, ook het moment! Bijzondere momenten vallen vaak op de grens van dag en nacht of in de tegenstelling tussen zonlicht en een opkomende storm.
Blijkbaar voelt de mens zich vooral aangetrokken tot grenssituaties, iets wat overigens ook in de literatuur het geval is - denk maar aan de hoeveelheid gedichten en romans over volwassenwording of de dood.
Ik denk dat juist bij deze grenzen, overgangsgebieden en plaatsen van tegenstellingen, de symbolische waarde van het landschap het dichtst bij de oerthema's van het menselijk bestaan komt: geboorte, volwassenwording, liefde en haat, succes en mislukking en sterven.
Tot slot van dit artikel nog het volgende. Hierboven schreef ik al dat de mensheid vergaand het landschap heeft veranderd. Maar de mate waarin verschilt natuurlijk van land tot land en streek tot streek.
In Nederland is er eigenlijk geen gebied waar de mens nooit heeft ingegrepen, zelfs niet Veluwe of zelfs maar de Waddenzee. In Europa moet je op zoek naar het hooggebergte, noordelijk Scandinavië of sommige kleine eilandjes wil je onaangeraakt landschap zien.
Elders in de wereld ligt dat soms anders. Weliswaar wordt de aarde in een enorm tempo door de mens veroverd, gebruikt en afgedankt. Toch zijn er bijvoorbeeld in Australië of de Verenigde Staten grote gebieden, relatief goed beschermd, die als oorspronkelijk landschap kunnen worden aangemerkt. Alhoewel toerisme en vervuiling ook hier zich opdringen.
Dat het landschap bijna overal in Europa gestempeld is door de mens, maakt ook het verschil tussen veel Europese natuur- en landschapsfotografie en die uit Noord-Amerika en Australië. In die laatste landen heeft die landschapsfotografie nog de magie uit de tijd van het ontdekken van nieuwe, nooit betreden gebied - ook al zijn talloze fotografen je voorgegaan. Het landschap is daar als het ware beeld van het magische onbekende, waar nog alles mogelijk is.
Daarmee zijn Antilope Canyon, Yosemite, Ayers Rock etc. geworden tot iconen van het onwrikbare van de natuur en tegelijkertijd van de onbegrensheid van de mogelijkheden die het land de mens te bieden heeft.
Landschapsfotografie in Europa is bijna per definitie fotografie van het cultuurlandschap. Dat heeft natuurlijk zijn eigen magie, met grafheuvels, kastelen en boerderijen. Maar het blijft een landschap waar de mens heeft ingegrepen. En waar fotografie altijd het in kaart brengen van de eigen, al voor de mens bestaande wereld is.
De fotografie van dat landschap heeft dan ook veel minder een iconische functie dan bijvoorbeeld in de Verenigde Staten. Het landschap weerspiegelt niet zozeer een open toekomst die met vertrouwen tegemoet gezien kan worden, als wel een rijk verleden en een gebied nu voor lastige uitdagingen staat.
Waarbij ik wel op moet merken, dat veel fotografen het landschap van bijvoorbeeld Schotland of West-Europese bossen benaderen, als ware het nooit door de mens beïnvloed. Terwijl het tegendeel het geval is (zie bijvoorbeeld mijn artikel achtergronden bij de Schotse en Ierse landschappen).
Let wel: Ik wil op geen enkele manier claimen dat de ene traditie beter is dan de andere. Mijn beschrijving is nogal generaliserend, maar drukt wel de verschillen tussen de Amerikaanse en Europese landschapsfotografie, zoals ik die ervaar, uit.
Meer over verschillende benaderingen in de landschapsfotografie is te vinden in het artikel roze wolken.
In persoonlijk vertel ik meer over mijn motivatie voor landschapsfotografie.
In het Nederlands wordt onder landschap ook wel 'gebied' verstaan, maar dat speelt in de kunst geen rol. Daarom laat ik het hier buiten beschouwing. De Nederlandse term 'landschap' voor een genre schilderijen heeft sinds de 17de eeuw de wereld veroverd, zoals als blijkt uit het Engelse 'landscape' - overgenomen vanuit de Hollandse schilderschool.
2: Natuurlijk is de horizon niet altijd zichtbaar in een landschapsfoto, vooral niet bij een meer intiem portret van een bepaald landschap (zie ook mijn artikel: gebruik van lenzen).
3: Met goede reden kunnen geur en geluid beschouwd worden als deel van het landschap. Daarmee is landschap een zintuigelijke notie.
Veel gedachten uit dit artikel ontleen ik aan de boeiende studie filosofie van het landschap van Ton Lemaire (Bilthoven 1970).
Ik bedank iedereen die gereageerd heeft op dit artikel. Een aantal aangereikte gedachten zijn verwerkt in de noten en de 'let wel!' stukjes.
Dit artikel is geschreven door Wim van Velzen, © 2003.
Op- en aanmerkingen zijn welkom!Deze en nog veel meer foto's zijn opgenomen in de verschillende portfolio's!
Het is ook mogelijk vergrotingen van deze foto's te bestellen of ze editoraal of commercieel te gebruiken.